Vroegtijdig schoolverlaten is de antipode van het duurzaam onderwijs waarrond deze blog draait. Dat liefst 1 op 7 leerlingen het secundair onderwijs verlaat zonder diploma is zorgwekkend. De media vermelden achtergrondkenmerken van leerlingen die een verhoogd risico lopen op schooluitval (bv. thuistaal niet-Nederlands, laag opleidingsniveau van de moeder). Die achtergrondkenmerken zijn echter niet de oorzaak van het vroegtijdig schoolverlaten.

Schooluitval is het gevolg van een spaakgelopen samenwerking tussen school en leerling. In duurzaam onderwijs verloopt die samenwerking voorspoedig: de leerling investeert energie in het onderwijsproces teneinde de eigen ontwikkeling voort te stuwen, de school investeert energie in de ondersteuning van de leerling vanuit dezelfde (gedeelde) ambitie, en als resultaat van de krachtige interactie tussen beiden ontwikkelt de leerling relevante, hedendaagse competenties voor het verdere leven. Succesvolle leerprocessen genereren bij de leerling nieuwe energie voor verder leren: een positieve spiraal draait.

Schooluitval is het eindpunt van een langdurig proces waarbij die spiraal duidelijk tot stilstand is gekomen. Voor sommige leerlingen worden de kiemen daarvan reeds gelegd in het basisonderwijs. Leerlingen die herhaaldelijk het signaal krijgen dat ze niet voldoen en niet succesvol zijn, dreigen energie voor leren op school te verliezen. Een onderwijssysteem dat leerlingen die niet voldoen aan de eisen van dat systeem, systematisch wegfiltert, dreigt schade te berokkenen aan het zelfbeeld van de leerling, en aan de verwachtingen van ouders en leraren; leerlingen dreigen studiekeuzes te moeten maken die gedetermineerd worden door gesloten deuren. Moet het systeem niet in vraag gesteld worden: de schotten die worden opgetrokken, de grensovergangen voor leerlingen, de formele focus op wat leerlingen niet goed kunnen?

Het is opvallend dat in de verhalen van leerlingen die aan de bovenstaande achtergrondkenmerken voldoen maar toch succesvol zijn in het onderwijs, de zorgende en positieve interactie tussen school en leerling altijd weer centraal staat. De leerlingen vertellen over leraren die wél in hen geloofden, die hen vertrouwen gaven, en die met hoge verwachtingen hun leerproces bleven ondersteunen; scholen worden opgevoerd die allerlei initiatieven nemen om verregaand te differentiëren en leerlingen meer ondersteuning op maat te bieden, of het nu om extra taalondersteuning of extra individuele begeleiding gaat. Het zijn schoolteams die het systeem plooien naar de noden van de leerlingen. Het zijn scholen die formaliteiten, onnodige schotten en inefficiënte praktijken wegfilteren om een krachtigere en meer doeltreffende interactie met leerlingen tot stand te brengen.

Een focus op het basisonderwijs, of beter op de basisvorming, is cruciaal om schooluitval te voorkomen. Aan het eindpunt (de uitval) is het te laat. Misschien is de zorg om een getuigschrift basisonderwijs daarbij niet eens de kern van de zaak, maar eerder de zorg om het basisgegeven dat elke leerling alle cruciale basiscompetenties. De Vlaamse regering vaardigde eindtermen basisgeletterdheid uit die elke individuele leerling (geen enkele uitgezonderd) op het einde van de eerste graad secundair onderwijs moet halen. Die eindtermen basisgeletterdheid mogen geen dode letter blijven. Elke leerling voor wie dat daadwerkelijk kan worden gegarandeerd, is een leerling die minder kans maakt om vroegtijdig, laaggeletterd en ongediplomeerd de school te verlaten.  

Kwalitatief onderzoek in Ierland en Australië waarin schoolverlaters werden geïnterviewd, geeft aan dat het erg belangrijk is om de keten van faalervaringen die de betrokken leerlingen met zich meetorsen, te doorbreken. Leerlingen moeten succeservaringen kunnen opdoen (en dat betekent in de eerste plaats dat ze uitgedaagd worden en succes kunnen ervaren bij het overwinnen van die uitdagingen). Tevens is het essentieel dat ze zich geaccepteerd voelen op school: de recente meta-analyse van Korpershoek e.a. toont een positief verband tussen “school belonging” en studieresultaten. De Ierse en Australische schoolverlaters geven ook aan dat in elke studierichting zinvolle en rijke schoolinhouden cruciaal zijn: het idee om competenties te verwerven die er echt toe doen. Schoolteams doen er in dit verband ook goed aan om hun evaluatiecultuur kritisch te bekijken, en die te proberen om te buigen in een meer formatieve evaluatiepraktijk. Dat hoeft niet te betekenen dat de lat lager moet gelegd worden: elk leerjaar, elke onderwijsvorm, elke studierichting moet ambitieus, leerlinggericht en zorgzaam zijn. Die drie adjectieven sluiten elkaar niet uit; meer zelfs, hun gezamenlijke aanwezigheid verhoogt de kans op positieve ervaringen voor de betrokken leerlingen. Op duurzaam onderwijs.