Om te beginnen: wat is een competentie? Een competentie wordt meestal gedefinieerd als een geïntegreerde cluster van kennis, vaardigheden en attitudes die mensen toelaat om in bepaalde contexten bepaalde taken uit te voeren en/of problemen op te lossen. Om dat met een voorbeeld te verduidelijken: je kan kennis hebben van de conventies van een formele klachtenbrief, je kan de vaardigheid hebben om klachtenbrieven op te stellen, je kan de attitude hebben opgebouwd om formele klachtenbrieven ook op spellingcorrectheid na te lezen, maar je toont pas dat je competent bent (op het vlak van klachtenbrieven schrijven) als je in staat bent om relevante kennis, vaardigheden en attitudes samen in te zetten om in een authentieke situatie een doeltreffende klachtenbrief te schrijven aan een bepaalde geadresseerde. Je toont dat je die competentie op zeer hoog niveau beheerst als je je klachtenbrieven vlot kunt aanpassen als de geadresseerde, het onderwerp, de context, de inzet of de voorgeschiedenis wijzigen, en dat steeds met hoge doeltreffendheid doet (je klacht wordt steeds aanvaard en opgevolgd!).

Daarmee is meteen veel gezegd over competentiegericht evalueren. Voor het lijstje van principes dat hieronder volgt, baseer ik me op de keynote die Katrien Struyven (VUB) en ikzelf vanmorgen gaven op de studiedag van AVL (KU Leuven) over competentiegericht evalueren.

– Competentiegericht evalueren is holistisch: Kennis, vaardigheden en attitudes worden niet apart en los van elkaar geëvalueerd, maar in hun onderlinge samenhang. Het is dus niet omdat je in de ene toets iemands kennis over de ingrediënten van een bepaald recept evalueert, op een ander moment bij diezelfde persoon een bepaalde technische kookvaardigheid (blancheren) evalueert, en tijdens een andere klasobservatie diens atittude “geen ingrediënten verspillen” in kaart brengt, dat je competentiegericht koken evalueert. Competentiegericht evalueren draait in dit voorbeeld om de evaluatie van het gedrag van iemand die een complexe (semi-)authentieke kooktaak moet uitvoeren, waarbij wordt geëvalueerd of de persoon in kwestie relevante kennis, vaardigheden en attitudes samen kan inzetten en op mekaar afstemmen om de kooktaak tot een goed einde te brengen.

– Competentiegericht evalueren is gericht op groei: Ten eerste betekent dit dat een leerder herhaaldelijk wordt geëvalueerd en met zichzelf vergeleken zodat zijn groei kan worden opgevolgd. Ten tweede betekent dit dat het doel van de evaluatie erin bestaat om de leerder verder te helpen. Evalueren om te leren, daar draait het om. De leerder krijgt op basis van de evaluatie gepaste, positieve ondersteuning zodat hij verder kan groeien. Het doel van de evaluatie is dus niet een punt zetten achter een prestatie, maar wel de prestatie vooruitstuwen.

– Competentiegericht evalueren leidt tot feedback: Dit vloeit rechtstreeks uit het vorige punt voort. Feedback voedt leerprocessen het meest als die concreet is, gegeven wordt op een moment dat de leerder er iets mee kan doen (het eigen gedrag bijsturen bijvoorbeeld), en een brug slaat tussen de huidige prestatie en de criteria voor succesvolle taakuitvoering. Om terug te komen op het voorbeeld van de klachtenbrief: onderzoek naar de ontwikkeling van schrijfcompetenties toont aan dat leerlingen groeien als schrijvers als ze een eerste draft schrijven en daarop constructieve feedback krijgen waarmee de leerling het eigen schrijfproduct kan verbeteren.

– Veel evaluatoren, veel evaluaties, veel evaluatievormen: Met 1 kennisgerichte toets of 1 examen bouwt de evaluator slechts een gefragmenteerd en diffuus beeld van iemands competentie op. Zoals Katrien Struyven het mooi formuleert: er zitten te weinig pixels op het beeldscherm. Om een competentie betrouwbaar te evalueren zijn er meer assessmentmomenten nodig, waarbij observaties, zelfevaluatie, toetsen, peer-evaluatie, videodagboeken… kunnen worden gecombineerd om een scherp beeld van iemands competenties, en de groei daarvan, te verkrijgen.

– Competentiegericht evalueren geeft leerders inspraak: De leerling wordt transparant geïnformeerd over de criteria van evaluatie (of stelt ze mee op), waardoor die ook zichzelf (en anderen) kan evalueren, bijsturen of bevestigen. Zo krijgt de leerder meer inzicht in de criteria voor een goede taakuitvoering en in de werkpunten die hij/zij moet aanpakken om beter te worden, en kan hij zijn eigen leerproces gaandeweg autonomer aansturen.

– Competentiegericht evalueren hangt onlosmakelijk samen met competentiegericht onderwijs: Leren en evalueren vloeien vanuit een competentiegerichte bril naadloos in mekaar over. Evaluatie is geen sluitstuk dat achteraan het leerproces bengelt, maar een integraal, permanent onderdeel van het leerproces. Dit impliceert dat wie competentiegericht wil evalueren zich zal moeten afvragen hoe competentiegericht het eigen onderwijs wel is. En omgekeerd, wie competentiegericht onderwijs wil invoeren, ontkomt er niet aan de eigen evaluatiepraktijk grondig onder de loep te nemen.

Saskia Boelens bracht op dezelfde AVL-studiedag een getuigenis van het proces dat het Secundair Kunstinstituut Gent al 5 jaar doormaakt in hun omslag naar competentiegericht evalueren. Hun puntenrapport maakte plaats voor een woordenrapport en een evaluatie op basis van codes. In alle vakken wordt nu competentiegericht geëvalueerd. Haar verhaal toonde aan: (a) hoe belangrijk het is om het hele team van in den beginne in de besluitvoering rond de invoering van competentiegericht evalueren te betrekken; (b) dat het invoeren van competentiegericht onderwijs veel inspanning vereist en een geleidelijk proces van vallen en opstaan (en dus volhouden) is; (c) dat de communicatie met ouders van groot belang is; (d) dat een kernteam een belangrijke taak heeft bij het uitvoeren van noodzakelijk adminstratief werk (bijvoorbeeld, leerplandoelen vertalen in competenties) en technologisch werk (bijvoorbeeld, de digitale evaluatietool op punt stellen); (e) dat het proces ook na 5 jaar niet af is, en dat schoolteams kunnen blijven leren uit hun eigen ervaringen. Of beter gezegd, dat ook het invoeren van competentiegericht evalueren permanent geëvalueerd moet worden.

(Met dank aan Katrien Struyven en Saskia Boelens)