Waar komen creatieve ideeën vandaan? Hoe ontstaan ze? Steven Johnson schreef er een inspirerend boek over. Hij wijst de weg naar 5 strategieën die schoolteams kunnen toepassen om van hun leerlingen meer creatieve leerlingen, en van hun scholen meer creatieve scholen te maken.

Doorbreek de grenzen tussen vakken

De meeste creatieve ideeën en wetenschappelijke ontdekkingen ontstaan als mensen buiten de grenzen van een vak durven te denken en kennis uit diverse disciplines en stromingen combineren. Johannes Gutenberg kon de drukpers maar uitvinden door zijn kennis van letterstempels te combineren met zijn kennis over de werking van wijnpersen. Wie binnen de grenzen van één vak naar een probleem kijkt, draait heel snel in cirkeltjes en komt steeds bij één bepaalde oplossing of één bepaald (correct) antwoord uit. Maar de kern van creatief denken is anders naar dingen kijken, andere perspectieven betrekken en combineren. Wie leerlingen “out-of-the-box” wil doen denken, moet hen dus op school “out-of-het-vak” laten treden. Schoolteams kunnen creatief denken dus bevorderen door:

– hun leerlingen te vragen een bepaald probleem vanuit verschillende perspectieven te bekijken, en er zowel technische, taalkundige, wiskundige, artistieke en technologische kennis op los te laten;

– vakoverstijgende projecten, taken en opdrachten aan te bieden waarbij leerlingen diverse soorten kennis moeten inzetten en combineren;

– lessen van verschillende vakken (die bijvoorbeeld tijdens dezelfde dag of week worden gegeven) thematisch aan mekaar te klikken zodat mini-projecten of thematisch onderwijs ontstaan en leerlingen verschillende stukjes kennis in mekaar kunnen doen haken.

Durf vakkennis en vakexpertise in vraag te stellen

De beste manier om creatief denken in de kiem te smoren is erop te staan dat er maar één correct antwoord is op een bepaalde vraag, één correcte oplossingswijze voor een bepaalde bewerking, één correcte interpretatie van bepaalde feiten. Creatief denken gedijt als mensen dingen in vraag mogen stellen. Dat daagt hen namelijk uit om op een andere manier naar de vraag of naar de feiten te kijken, om andere perspectieven te overwegen, om bijkomende vragen te stellen (en wat als we dit eens zouden doen…?). Creativiteit verdraagt sturing, maar geen dictatoriale autoriteit. Creativiteit drijft op de vrijheid om met ideeën te spelen, aan te modderen, er onverwachte vragen over te mogen stellen. Schoolteams kunnen creatief denken dus bevorderen door:

– aan leerlingen te vragen welke vragen zij hebben over bepaalde onderwerpen; aan leerlingen te vragen om advocaat van de duivel te spelen en tegenargumenten te bedenken voor de stellingname van een “expert”;

– leerlingen zelf verklaringen te laten bedenken voor complexe feiten of fenomenen, en niet meteen één bepaalde verklaring op te dringen; hen zelf oplossingen te laten bedenken voor een bepaald probleem, en niet alle afwijkende oplossingen meteen van tafel te schuiven maar ze echt te onderzoeken op hun sterktes en zwaktes;

– aan leerlingen te vragen een bepaald fenomeen dat je vanuit één standpunt hebt toegelicht vanuit een heel ander perspectief te bekijken (bijvoorbeeld, was er ook feodaliteit tijdens de Middeleeuwen in Azië? Kan je een beter einde verzinnen voor dit verhaal dan Claus?)

– als leerkracht toe te geven dat je niet alles weet, en dat wetenschappers niet alles weten, en leerlingen vervolgens mee te betrekken in het formuleren van “educated guesses”; als leerkracht toe te geven dat leerlingen bepaalde zaken gewoon beter kunnen en hen de rol van expert laten opnemen;

– leerlingen in te lichten over verkeerde aannames die wetenschappers vroeger hadden over bepaalde fenomenen, en uit te leggen hoe dat kwam.

Laat leerlingen in zeer heterogene groepen samenwerken

Groepen zijn creatiever dan individuen. Vooral groepen waar mensen met verschillende expertise, ideeën, opinies en voorkennis samenkomen, kunnen tot vruchtbare en onvermoede oplossingen komen. Het bedrijf “Apple” is al jaren een icoon van innovatie: een van haar geheimen is dat zij software engineers, marketeers, technische ontwikkelaars en verkopers samen laat nadenken en vergaderen tijdens de hele productiecyclus van een nieuw product. Schoolteams kunnen creatief denken dus bevorderen door:

– het immens creatief potentieel van hun HELE leerlingenpopulatie aan te boren door leerlingen van verschillende klassen, studierichtingen, leerjaren met mekaar te laten brainstormen en overleggen om creatieve oplossingen voor een probleem of opgave te bedenken;

– leerlingen met verschillende expertise aan een taak of project te laten samenwerken: in domeinscholen is het vormen van groepen leerlingen uit ASO, TSO en BSO daarvan een krachtig voorbeeld;

– leerkrachten van diverse vakken en leerlingen die die vakken krijgen samen te laten zoeken naar creatieve oplossingen voor bepaalde uitdagende taken en opdrachten.

Geef leerlingen tijd om creatieve oplossingen te bedenken

“Bedenk binnen de volgende 10 minuten een creatief einde voor dit verhaal”: dat durven leerkrachten wel eens te vragen aan leerlingen. Maar creatieve processen zijn zelden instant-klaar of komen zelden zomaar op commando. Creatief denken vereist tijd. De beste ideeën ontstaan geleidelijk: je moet er letterlijk op kunnen kauwen, er een nachtje over slapen, ze even laten liggen en dan weer terug oppikken…. Schoolteams kunnen creatief denken dus bevorderen door:

– leerlingen verschillende dagen te geven om een creatieve oplossing te bedenken of een creatieve taak uit te voeren;

– leerlingen uitdagende taken als huiswerk te geven en hen minstens een week te geven om met een creatieve oplossing te komen;

– creatief denken als een proces te zien, waarbij tijdens les 1 de eerste ideeën worden voorgesteld en van feedback voorzien, tijdens een latere les die ideeën verder worden verfijnd, en pas tijdens een nog latere les de ideeën worden afgewerkt en gepresenteerd.

Erken het belang van fouten

Achter de geschiedenis van elke grote ontdekking zit een indrukwekkende lijst van ontnuchteringen. Je moet vaak fout zitten om uiteindelijk helemaal raak te schieten. Fouten zijn humus voor creatief denken. Ze prikkelen de geest tot verder denken, anders denken, nieuwe paden inslaan, alternatieven overwegen. Wie fouten maakt en daarvoor wordt afgestraft, neemt de volgende keer minder risico, kleurt braafjes tussen de lijntjes of houdt zijn mond. Dat is nefast voor creatief denken. Scholen kunnen creatief denken dus bevorderen door:

– leerlingen niet af te straffen (op welke wijze dan ook) voor de fouten die ze maken, maar die fouten te beschouwen als normale, en zelfs voedende bestanddelen van een groeiproces;

– fouten te analyseren (Waarom werkte dit antwoord niet? Waarom klopte deze verklaring niet? Waar kan je werk beter?) en die analyse te zien als een stapsteen voor verder denken, anders handelen….;

– leerlingen aan te moedigen hun wilde ideeën, speculaties en verklaringen te uiten en te beargumenteren, en hen steeds au sérieux te nemen.

Scholen zitten vol creatieve denkers. Scholen zijn natuurlijke biotopen voor creatieve ideeën. Alle voorwaarden zijn immers voldaan: op een school zijn er immens heterogene groepen met diverse soorten voorkennis aanwezig, heel veel kansen om die groepen (en die diverse soorten kennis) tegen mekaar te laten aanbotsen, veel tijd om ideeën te laten rijpen, de originaliteit en ongeremdheid van jeugdige geesten, een oneindig aantal vragen die over de wereld kunnen worden opgeroepen…. Wat houdt scholen tegen om de creatieve vermogens van hun scholieren tot volle bloei te laten komen?

 

Dit artikel is gebaseerd op:

Steven Johnson (2010). Where good ideas come from. The seven patterns of innovation. London: Penguin Books.