Waar komen creatieve ideeën vandaan? Hoe ontstaan ze? Steven Johnson schreef er een inspirerend boek over. Hij wijst de weg naar 5 strategieën die schoolteams kunnen toepassen om van hun leerlingen meer creatieve leerlingen, en van hun scholen meer creatieve scholen te maken.

Doorbreek de grenzen tussen vakken

De meeste creatieve ideeën en wetenschappelijke ontdekkingen ontstaan als mensen buiten de grenzen van een vak durven te denken en kennis uit diverse disciplines en stromingen combineren. Johannes Gutenberg kon de drukpers maar uitvinden door zijn kennis van letterstempels te combineren met zijn kennis over de werking van wijnpersen. Wie binnen de grenzen van één vak naar een probleem kijkt, draait heel snel in cirkeltjes en komt steeds bij één bepaalde oplossing of één bepaald (correct) antwoord uit. Maar de kern van creatief denken is anders naar dingen kijken, andere perspectieven betrekken en combineren. Wie leerlingen “out-of-the-box” wil doen denken, moet hen dus op school “out-of-het-vak” laten treden. Schoolteams kunnen creatief denken dus bevorderen door:

– hun leerlingen te vragen een bepaald probleem vanuit verschillende perspectieven te bekijken, en er zowel technische, taalkundige, wiskundige, artistieke en technologische kennis op los te laten;

– vakoverstijgende projecten, taken en opdrachten aan te bieden waarbij leerlingen diverse soorten kennis moeten inzetten en combineren;

– lessen van verschillende vakken (die bijvoorbeeld tijdens dezelfde dag of week worden gegeven) thematisch aan mekaar te klikken zodat mini-projecten of thematisch onderwijs ontstaan en leerlingen verschillende stukjes kennis in mekaar kunnen doen haken.

Durf vakkennis en vakexpertise in vraag te stellen

De beste manier om creatief denken in de kiem te smoren is erop te staan dat er maar één correct antwoord is op een bepaalde vraag, één correcte oplossingswijze voor een bepaalde bewerking, één correcte interpretatie van bepaalde feiten. Creatief denken gedijt als mensen dingen in vraag mogen stellen. Dat daagt hen namelijk uit om op een andere manier naar de vraag of naar de feiten te kijken, om andere perspectieven te overwegen, om bijkomende vragen te stellen (en wat als we dit eens zouden doen…?). Creativiteit verdraagt sturing, maar geen dictatoriale autoriteit. Creativiteit drijft op de vrijheid om met ideeën te spelen, aan te modderen, er onverwachte vragen over te mogen stellen. Schoolteams kunnen creatief denken dus bevorderen door:

– aan leerlingen te vragen welke vragen zij hebben over bepaalde onderwerpen; aan leerlingen te vragen om advocaat van de duivel te spelen en tegenargumenten te bedenken voor de stellingname van een “expert”;

– leerlingen zelf verklaringen te laten bedenken voor complexe feiten of fenomenen, en niet meteen één bepaalde verklaring op te dringen; hen zelf oplossingen te laten bedenken voor een bepaald probleem, en niet alle afwijkende oplossingen meteen van tafel te schuiven maar ze echt te onderzoeken op hun sterktes en zwaktes;

– aan leerlingen te vragen een bepaald fenomeen dat je vanuit één standpunt hebt toegelicht vanuit een heel ander perspectief te bekijken (bijvoorbeeld, was er ook feodaliteit tijdens de Middeleeuwen in Azië? Kan je een beter einde verzinnen voor dit verhaal dan Claus?)

– als leerkracht toe te geven dat je niet alles weet, en dat wetenschappers niet alles weten, en leerlingen vervolgens mee te betrekken in het formuleren van “educated guesses”; als leerkracht toe te geven dat leerlingen bepaalde zaken gewoon beter kunnen en hen de rol van expert laten opnemen;

– leerlingen in te lichten over verkeerde aannames die wetenschappers vroeger hadden over bepaalde fenomenen, en uit te leggen hoe dat kwam.

Laat leerlingen in zeer heterogene groepen samenwerken

Groepen zijn creatiever dan individuen. Vooral groepen waar mensen met verschillende expertise, ideeën, opinies en voorkennis samenkomen, kunnen tot vruchtbare en onvermoede oplossingen komen. Het bedrijf “Apple” is al jaren een icoon van innovatie: een van haar geheimen is dat zij software engineers, marketeers, technische ontwikkelaars en verkopers samen laat nadenken en vergaderen tijdens de hele productiecyclus van een nieuw product. Schoolteams kunnen creatief denken dus bevorderen door:

– het immens creatief potentieel van hun HELE leerlingenpopulatie aan te boren door leerlingen van verschillende klassen, studierichtingen, leerjaren met mekaar te laten brainstormen en overleggen om creatieve oplossingen voor een probleem of opgave te bedenken;

– leerlingen met verschillende expertise aan een taak of project te laten samenwerken: in domeinscholen is het vormen van groepen leerlingen uit ASO, TSO en BSO daarvan een krachtig voorbeeld;

– leerkrachten van diverse vakken en leerlingen die die vakken krijgen samen te laten zoeken naar creatieve oplossingen voor bepaalde uitdagende taken en opdrachten.

Geef leerlingen tijd om creatieve oplossingen te bedenken

“Bedenk binnen de volgende 10 minuten een creatief einde voor dit verhaal”: dat durven leerkrachten wel eens te vragen aan leerlingen. Maar creatieve processen zijn zelden instant-klaar of komen zelden zomaar op commando. Creatief denken vereist tijd. De beste ideeën ontstaan geleidelijk: je moet er letterlijk op kunnen kauwen, er een nachtje over slapen, ze even laten liggen en dan weer terug oppikken…. Schoolteams kunnen creatief denken dus bevorderen door:

– leerlingen verschillende dagen te geven om een creatieve oplossing te bedenken of een creatieve taak uit te voeren;

– leerlingen uitdagende taken als huiswerk te geven en hen minstens een week te geven om met een creatieve oplossing te komen;

– creatief denken als een proces te zien, waarbij tijdens les 1 de eerste ideeën worden voorgesteld en van feedback voorzien, tijdens een latere les die ideeën verder worden verfijnd, en pas tijdens een nog latere les de ideeën worden afgewerkt en gepresenteerd.

Erken het belang van fouten

Achter de geschiedenis van elke grote ontdekking zit een indrukwekkende lijst van ontnuchteringen. Je moet vaak fout zitten om uiteindelijk helemaal raak te schieten. Fouten zijn humus voor creatief denken. Ze prikkelen de geest tot verder denken, anders denken, nieuwe paden inslaan, alternatieven overwegen. Wie fouten maakt en daarvoor wordt afgestraft, neemt de volgende keer minder risico, kleurt braafjes tussen de lijntjes of houdt zijn mond. Dat is nefast voor creatief denken. Scholen kunnen creatief denken dus bevorderen door:

– leerlingen niet af te straffen (op welke wijze dan ook) voor de fouten die ze maken, maar die fouten te beschouwen als normale, en zelfs voedende bestanddelen van een groeiproces;

– fouten te analyseren (Waarom werkte dit antwoord niet? Waarom klopte deze verklaring niet? Waar kan je werk beter?) en die analyse te zien als een stapsteen voor verder denken, anders handelen….;

– leerlingen aan te moedigen hun wilde ideeën, speculaties en verklaringen te uiten en te beargumenteren, en hen steeds au sérieux te nemen.

Scholen zitten vol creatieve denkers. Scholen zijn natuurlijke biotopen voor creatieve ideeën. Alle voorwaarden zijn immers voldaan: op een school zijn er immens heterogene groepen met diverse soorten voorkennis aanwezig, heel veel kansen om die groepen (en die diverse soorten kennis) tegen mekaar te laten aanbotsen, veel tijd om ideeën te laten rijpen, de originaliteit en ongeremdheid van jeugdige geesten, een oneindig aantal vragen die over de wereld kunnen worden opgeroepen…. Wat houdt scholen tegen om de creatieve vermogens van hun scholieren tot volle bloei te laten komen?

Dit artikel is gebaseerd op:

Steven Johnson (2010). Where good ideas come from. The seven patterns of innovation. London: Penguin Books.

Creatief denken is een sleutelcompetentie van de 21^ste eeuw waaraan het onderwijs meer aandacht moet besteden. Maar hoe kunnen leraren de groei van die competentie evalueren? Hieronder schuiven we een aantal principes en voorbeelden naar voor.

Principes

– Klassieke tests die met “juiste” antwoorden werken, zijn niet zo geschikt. Op klassieke tests krijgen leerlingen vaak vragen waarop slechts één antwoord goed is en vele andere antwoorden fout. Maar bij een creatieve opdracht kunnen veel antwoorden goed zijn. Creatief denken gaat immers over het origineel combineren van diverse ideeën, het kijken naar dingen vanuit een eigenzinnig perspectief, het bedenken van een originele of afwijkende oplossing, het in vraag stellen van zogezegd juiste antwoorden… en dat schept haast eindeloze mogelijkheden. Creatief denken evalueer je dus bij voorkeur met open opdrachten.

– Het is moeilijk voor mensen om creatief te denken op commando. Het is dus aangewezen om leerlingen voldoende tijd te gunnen (bijvoorbeeld een hele dag of zelfs langer) om een open opdracht aan te pakken. Creatief denken groeit immers vaak uit aanmodderen, proberen, her-combineren en herschikken, volhouden, en zelfs ideeën even laten liggen om ze onbewust te laten sluimeren.

– Creatief denken lukt beter als de leerling voorkennis over het onderwerp heeft, geïnteresseerd is in de opdracht, zich veilig voelt (om risico’s te nemen) en zich in een ondersteunende omgeving bevindt. Het is dus aangewezen om de evaluatie van creatief denken niet te baseren op één opdracht, maar op vele observaties rond diverse soorten opdrachten.  Het is ook aangewezen om leerlingen keuzes te laten (bijvoorbeeld tussen diverse opdrachten of diverse uitwerkingen) en hen regelmatig te laten samenwerken met anderen (creatief denken is immers vaak het resultaat van het combineren van ideeën van verschillende mensen).

– Volgens Sternberg moet creatief denken uitgroeien tot een gewoonte. Daarom moet de evaluatie van creatieve competenties voldoende breed en continu zijn: ze kan eigenlijk voortdurend en in alle vakken gebeuren, ook zonder specifieke opdrachten die bewust gericht zijn op de evaluatie van creatief denken. Ook bij meer klassieke tests en taken kan geobserveerd worden of de leerling er (steeds vaker) een gewoonte van maakt om “out of the box” te denken, verschillende oplossingen in overweging te nemen, dingen vanuit verschillende perspectieven te bekijken en origineel uit de hoek te komen.

– Het is aangewezen om diverse criteria te gebruiken voor de beoordeling van een open opdracht en meerdere beoordelaars te betrekken (leerlingen kunnen dus mekaar leren evalueren). Sternberg werkt met criteria als “aangepast aan de opdracht”, “origineel”, “effectief”, al naargelang van de opdracht die de leerlingen kregen. Ook het proces kan geëvalueerd worden: heeft de leerling volgehouden, goed samengewerkt, dingen in vraag gesteld, niet alleen een idee bedacht maar het ook goed uitgewerkt? Werken met verschillende criteria geeft beoordelaars ook de kans om concrete feedback aan de uitvoerder te geven: dat is (ook bij creatieve vermogens) een van de belangrijkste doelstellingen van de evaluatie.

– Als leerlingen naar mekaars uitwerkingen kijken, kunnen ze ervaren dat er veel goede oplossingen voor eenzelfde opdracht zijn. Ze kunnen zo ook van mekaar kunnen leren, en vooral ervaren dat creatief denken plezierig, uitdagend, nuttig en verrijkend kan zijn. Als leerlingen een individueel product hebben voorgesteld, heeft het zin om hen uit te dagen om in een volgende fase een nog meer effectieve, nuttige, grappige, duurzame oplossing te vinden door de ideeën/producten van diverse leerlingen te combineren. Coöperatie primeert op competitie: er is geen enkele reden om de evaluatie van creatieve vermogens te laten  ontaarden in een puntenstrijd.

Voorbeelden van opdrachten die creatief denken uitlokken

– Bouwmeesters: Breng water van een hoog gelegen punt in de klas over naar een lager gelegen punt (met zo weinig mogelijk verlies van water) en gebruik daarbij alleen materialen die zich in de klas bevinden. Bouw met één touw en drie wasknijpers een brug. Demonteer een voorwerp in de klas en maak met de onderdelen een dier.

– Wat als? Beschrijf, teken of dramatiseer wat Jezus zou doen als hij vandaag leefde. Beschrijf (na een geschiedenisles over dat onderwerp) wat er had kunnen gebeuren als Rosa Parks niet was blijven zitten op de bus, de landing in Normandië was mislukt…

– Vragen stellen? Kijk naar een kort filmpje over een actueel onderwerp en verzin daarbij 20 vragen, met telkens maximaal 4 vragen in de volgende 5 categorieën: vragen waarop ik het antwoord wel weet maar vele andere leerlingen niet, vragen waarop enkel de leerkracht het antwoord weet, vragen waarop niemand in de klas het antwoord maar waarop we het antwoord wel kunnen opzoeken, vragen waarop we het antwoord zelfs niet kunnen opzoeken maar waarover we wel kunnen brainstormen, vragen waarop iedereen het antwoord weet.

– Cartoons zonder woorden: Bedenk onderschriften bij vijf cartoons of maak een samenhangend verhaal met de vijf cartoons (die op het eerste gezicht niets met mekaar te maken hebben).

– Drama: Speel een scène uit een toneelstuk, film of uit een geschiedenisles, maar telkens met een andere emotie. Creëer en speel een alternatief einde voor een verhaal.

– Wit blad:  Gebruik een wit blad papier en drie kleurenstiften om iets nieuws te creëren: een blauwdruk van jouw ideale school, een nieuw kostuum, een decor, een tekening van een nieuw soort auto, een oplossing voor een praktisch probleem… en stel je uitvinding op een creatieve manier voor.

– Filosofeer een minuut hardop: Zijn wij alleen?

– Combineer: Bedenk een verband tussen een abstract schilderij en een uitspraak van een beroemdheid.

– Wie ben ik? Maak een Youtube-filmpje waarin je je eigen levensverhaal voorstelt maar in een omgekeerd tijdsverloop (je begint vandaag en wordt steeds jonger).

– Door de ogen van…: Kijk naar een foto en teken hoe een vlieg de afbeelding op de foto ziet. Kijk naar een reportage van het nieuws en beschrijf hoe een van de mensen in de reportage dit meemaakte.

– Onmogelijke vragen:  Brainstorm hardop over de wijze waarop je onmogelijke vragen toch kan beantwoorden (zonder dat je iets mag opzoeken), bv. hoe kan je op een berg zonder enig instrument weten hoe hoog je staat, hoeveel pianostemmers zijn er in Brussel? (P.S. die laatste vraag werd overigens ooit door Google gebruikt tijdens sollicitatiegesprekken). Bedenk zelf zo’n vraag.

Een groeimodel voor creatieve competenties

In een pilootproject probeert OESO momenteel een evaluatietool uit waarmee de groei van jongeren als creatieve denkers kan opgevolgd worden. Aan de hand van talrijke observaties van leerlingen tijdens de uitvoering van open opdrachten (zoals hierboven) worden leerlingen getypeerd op vijf “disposities” (onderliggende kenmerken) van creatief denken, en wordt voor elk van de disposities opgevolgd in welke mate de leerlingen gestaag doorgroeien van het prille ontluikingsniveau (“Awakening”) naar het expertniveau (“Adept”), met daartussen 2 niveaus van gevorderde groei (“Accelerating” en “Advanced”). De 5 disposities van creatief denken in dat model zijn:

– Mate van nieuwsgierigheid (“Inquisitiveness”): In welke mate stelt de leerling zelf vragen? In welke mate onderzoekt hij/zij zelf vragen? In welke mate stelt hij/zij gevestigde antwoorden en inzichten in vraag?

– Volharding (“persistence”): In welke mate houdt de leerling vol als het niet meteen lukt of een oplossing niet meteen komt? In welke mate durft de leerling anders te denken? In welke mate staat de leerling open voor onzekerheid en onduidelijkheid, en laat de leerling zich er niet door afschrikken?

– Verbeeldingskracht (“Imaginative”): In welke mate combineert de leerlingen ideeën op een originele manier? In welke mate creëert de leerling nieuwe ideeën? In welke mate combineert de leerling analytisch, logisch denken met intuïtief, speels denken?

– Samenwerking (“Collaborative”): In welke mate deelt de leerling zijn/haar ideeën met anderen? In welke mate is de leerling in staat om co-constructief met anderen creatieve oplossingen uit te werken? In welke mate geeft de leerling constructieve feedback, en staat hij/zij open voor feedback van anderen?

– Discipline (“disciplined”): In welke mate probeert de leerling nieuwe technieken onder de knie te krijgen om bepaalde oplossingen uit te werken? In welke mate is de leerling zelf-kritisch en gebruikt hij/zij zelfkritiek om beter te worden? In welke mate doet de leerling moeite om oplossingen niet alleen te bedenken maar ook nauwkeurig uit te werken en af te werken?

Meer lezen?

Lucas, B., G. Claxton and E. Spencer (2013). Progression in Student Creativity in School: First Steps Towards New Forms of Formative Assessments. OECD Education Working Papers, No. 86, OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/5k4dp59msdwk-en

Sternberg, R. (2012). The assessment of creative skills: An assessment-based approach. Creativity Research Journal, 24/1, 3-12.

We starten met een opdracht: maak de volgende letterreeks af met één letter, maar niet met de letter ‘s’ :

L E T T E R R E  E K .

Vindt u dit moeilijk? Dat is waarschijnlijk omdat u zit te zoeken naar een letter waarmee u opnieuw een woord kan maken met betekenis. Of naar een patroon in de volgorde van de letters. Maar dat was de opdracht niet. De oplossing is dus erg simpel: u mag eender welke letter invullen, zolang het maar niet de letter ‘s’ is. Troost u: de meeste mensen reageren zoals u, en vinden dit dus moeilijk. Dat komt omdat hun eerste denkreflex erin bestaat om in betekenisvolle woorden of wiskundige patronen te denken. Maar wie altijd toegeeft aan de eerste denkreflex, krijgt sommige problemen maar niet opgelost. Dat brengt ons bij de kern van creatief denken: bekijk de dingen van een ander perspectief. Doorbreek je eerste denkreflex. Zie de treden van een steile trap als toetsen van een piano, en doe ze muziek maken als iemand erop stapt. Als je dat in een metrostation installeert, kan je mensen verleiden om vaker de trap te nemen en minder vaak de lift. Goed voor hun gezondheid, en goed voor het indijken van het energieverbruik.

Creatief denken kan op duizend-en-één manieren in het onderwijs bevorderd worden. Als leerlingen en leerkrachten durven, of moeten, loskomen van “de eerste denkreflex” of “de enige manier om naar een opgave of een inhoud te kijken”, ontstaan onvermoede kansen voor creatief denken. En daardoor vaak tegelijkertijd voor allerlei andere hedendaagse competenties:

• De leerlingen zoeken op hoe de middeleeuwen er in Afrika of op het Arabisch schiereiland uitzagen en ervaren plots de relativiteit van de begrippen “donkere middeleeuwen” en “feodaliteit”;
• De kleuters krijgen drie voorwerpen en moeten er eerst een brug mee bouwen, vervolgens een auto die rijdt, vervolgens een olifant, en dan iets dat ze zelf verzinnen (en waarbij de andere kleuters mogen raden wat ze hebben gemaakt);
• De leerlingen lezen een kortverhaal en bedenken zelf een hamvraag (in plaats van de vraagjes van het handboek te moeten beantwoorden); de leerlingen bedenken vervolgens een alternatief einde voor het verhaal.
• De leerlingen schrijven een blogbericht en een opiniestuk voor de krant over een actueel onderwerp (en ervaren zo het verschil in stijl). Daarna schrijven ze zelf een kritische reactie op hun eigen opiniestuk (en proberen dus rationele tegenargumenten zo goed mogelijk te verwoorden).
• De leerlingenraad bedenkt een alternatief strafreglement en voert een onderzoek uit naar de reacties van de leerlingen van de school. Op basis van de reacties doet ze nieuwe voorstellen.
• De leerlingen van het vijfde jaar geven les over een interessante inhoud aan de leerlingen van het tweede jaar. De leerlingen worden leerkracht.
• De leerlingen schrijven zelf een hoofdstuk van het handboek technologische opvoeding.
• De leerlingen ontwerpen de bibliotheek van de toekomst, maar moeten na hun eerste ontwerp evalueren en bijstellen om ervoor te zorgen dat hun droombib ook goed is voor senioren, mensen in een rolstoel, anderstaligen….

Een aanrader in dit verband is MYMachine.be (gisteren nog in Het Journaal): leerlingen van het basisonderwijs bedenken machines die problemen oplossen (de ruzie-oplosser, de onthoudkluis, de teletijdmachine…); ze tekenen hun uitvindingen en maken er maquettes van, waarna leerlingen van het technisch secundair onderwijs met de uitvoering van de prototypes aan de slag gaan.

Uit de voorbeelden blijkt dat creatief denken heel goed met probleemoplossend denken geïntegreerd kan worden. Leerlingen ervaren het immers als zinvol om echte problemen (maatschappelijk, ecologisch, sociaal, schoolgebonden) creatief te mogen oplossen; daarbij kan in een eerste fase best de ruimte gelaten worden voor een brede, open brainstorm, waarbij alles mag en alles kan, en diverse vage ideeën tegen mekaar mogen opboksen. In een tweede fase moeten overlevende ideeën dan worden afgetoetst worden aan het probleem (lost dit het probleem echt op?) en aan factoren als tijd, energie, geld (is dit een efficiënte oplossing? Is dit mogelijk?). Waarmee meteen ook duidelijk is dat creatief denken bij uitstek een sociaal gegeven is. Creatief denken is echt niet het privilege van geïsoleerde genieën. Het is meestal het resultaat van geleidelijke, gezamenlijke, toegelaten processen van open denken.

In duurzaam onderwijs ontmoeten creatief denken, sociale vaardigheden, probleemoplossend denken  en technologische opvoeding mekaar voortdurend, en sluiten er een verbond in boeiende, uitdagende leeromgevingen.  Creatief denken is curriculumwijd, thuis in alle vakken, en voor opgroeiende mensen onuitputtelijk verfrissend!

Laurence Kemball-Cook ontwierp voor zijn oude secundaire school in Canterbury een gang die bestaat uit energie-opwekkende tegels. De energierekening van de school kan meteen een pak omlaag. Het is geen toeval dat het om deze leerling gaat en om deze school: de school roostert ongeveer een derde van het curriculum vrij om de leerlingen de kans te geven om buiten de school en buiten het ‘gewone’ curriculum innovatieve projecten rond levensechte problemen te ontwerpen (The Independent, 14/9/2013). Hoeveel tijd krijgen Vlaamse leerlingen om creatieve oplossingen te bedenken voor levensechte problemen?

Elke school barst van het creatief potentieel. Kinderen en jongeren kunnen als geen ander ‘out of the box’ denken. Maar de goudader lijkt maar weinig aangeboord te worden. Het is nochtans niet moeilijk om levensechte problemen op te sommen die jongeren kunnen uitdagen om er hun creativiteit op los te laten. Dit leverde 2 dagen lezen in de krant op:

– Elk jaar wordt 1,2 miljard voedsel weggegooid.

– De energierekening van scholen bedreigt hun financiële gezondheid

– Pesten op school blijft een pest

– Hoe kan de VN-veiligheidsraad het best functioneren om echt vrede te handhaven?

Voor alle duidelijkheid: het gaat hier niet om het soort “naïeve” en vrijblijvende creativiteit waarbij kinderen even een kwartiertje mogen brainstormen en dan snel, net voor de bel gaat, een voorstel in de lucht gooien. Het gaat hier om een overdachte cyclus, die begint bij het ontdekken van een echt probleem (liefst door de leerlingen zelf), het grondig analyseren van het probleem (wat is precies het probleem? hoe is het ontstaan? welke factoren spelen mee?), het verzamelen van relevante informatie, het bedenken van mogelijke oplossingen, het aftoetsen van die oplossingen aan allerlei criteria (kosten? haalbaarheid? sociale wenselijkheid? ongewenste neveneffecten?), het ontwerpen van modellen of prototypes en het bediscussiëren ervan. Het gaat dus om ruimte en tijd in een curriculum, om samenwerking tussen leerkrachten (bijvoorbeeld leerkrachten die een aantal van hun lesuren aan mekaar ‘klikken’), om de durf van scholen om leerlingen de wereld in te sturen, om een heel ander soort huiswerk dan oefeningen maken en lesjes leren…

Moeten we ‘voorbij het curriculum’ om dit soort onderwijs te realiseren? Deugt ons curriculum dan wel? Durven we innovatief genoeg denken over ons Vlaams onderwijs om het innovatieve potentieel van de jeugd niet domweg verloren te laten gaan? Wordt de kwaliteit van onderwijs niet grotendeels bepaald door de wijsheid die van onderen mag komen? Van de leerlingen? Investeren we op die manier niet tegelijkertijd in betere leerlingen en een betere omgeving?

‘Run, don’t walk’, krijgen de leerlingen te horen die in Canterbury door de schoolgang lopen. Dan wekt de vloer immers meer energie op. Durven we met ons Vlaams onderwijs eindelijk lopen? Of blijft het onderwijs liever de fakkel van de creativiteit overgeven aan bedrijven die in innovativiteit investeren of aan de media die programma’s als “De bedenkers” in de ether moeten gooien om onze creatieve vermogens weer los te schudden?

De bedenkers, wie bedenkt het? Onze scholen zitten vol bedenkers. Moeten we niet dringend een scholencompetitie organiseren rond creatieve oplossingen voor levensechte problemen?

We horen het vaak: in het onderwijs van de 21^ste eeuw moet creativiteit een belangrijke plaats krijgen (zie ook de “visietekst duurzaam onderwijs”). Creatief denken kan mensen helpen om hun persoonlijke leven te verrijken, problemen op te lossen, nieuwe dingen te ontdekken en zich verder te ontwikkelen. En mooi meegenomen: creatief denken kan bijzonder bevrijdend, leuk en verrassend zijn.

Er bestaan echter veel misvattingen over creativiteit, en voor het onderwijs kan het behoorlijk bevrijdend zijn om die op te ruimen:

–  Misvatting 1: Creativiteit heeft met kunst (en dus met kunstopvoeding) te maken. Velen denken spontaan aan Picasso, Van Gogh, Mozart en Shakespeare als het woord ‘creativiteit’ valt.  Maar creativiteit uit zich niet alleen in de kunsten: het kan betrekking hebben op alle aspecten van het leven. Overal waar mensen nieuwe dingen doen met bestaande objecten (“kijk, mama, mijn haarspeld is nu een paperclip geworden”), een idee vanuit een andere hoek bekijken of bestaande ideeën op een nieuwe manier combineren, een probleem op een eigenwijze manier proberen op te lossen, een nieuw woord verzinnen (“kijk, mama, een paperspeld”), een nieuwe kleur of vorm aan iets geven, of een nieuwe of onverwachte beweging uitvoeren, is er sprake van creativiteit. In essentie gaat creativiteit om het loskomen van bestaande ideeën, praktijken, gebruiken, objecten. Een voorbeeld uit de transportsector: De “London tube map” is zo overzichtelijk en compact omdat de ontwerper Harry Beck in 1931 lichtelijk afweek van de exacte afstanden en exacte geografische ligging van de stations boven de grond, en zo tot een meer ordelijk ondergronds plan van de stad kwam.

– Misvatting 2: Creativiteit is een aangeboren talent, je kan het niet ontwikkelen. Uit de biografieën van zogenaamde creatieve genieën als Edison en John Lennon blijkt dat hun ‘uitvindingen’ het product zijn van kleine verschuivingen in denken en doen, en dat zij heel erg verderbouwden op de kennis en ideeën van anderen. Lennon en McCartney maakten gretig gebruik van de ritmes en songteksten van de vroege rock ’n roll, en bleven daarop zeven jaar lang slim en ongeremd variëren. En de gloeilamp? Edison was niet de enige die de gloeilamp uitvond: door de bestaande kennis van die tijd en vernieuwende ideeën van andere wetenschappers slim te gebruiken kwam ook bijvoorbeeld Joseph Swan in diezelfde periode tot de uitvinding van de gloeilamp, maar Edison was veel handiger in het bemachtigen en exploiteren van het patent, en in het creëren van grote netwerken voor gloeilampen waardoor grotere gebouwen en wijken konden verlicht worden. Met andere woorden: we moeten geen mythe maken van creativiteit. De magie van de creativiteit zit niet in het supertalent van een handvol genieën, maar in het grootse dat kan voortvloeien uit kleine afwijkingen, kleine variaties, kleine creaties. 

– Misvatting 3: Creativiteit is een individuele competentie. Edison kon zijn netwerk van gloeilampen maar uitbouwen dankzij de steun en hulp van een team van medewerkers. Creëren is vaak een kwestie van teamwerk. Dat is ook logisch: als je met zes mensen samenzit (zeker als dat mensen zijn met verschillende voorkennis en talenten), dan vergroot de kans dat er nieuwe ideeën, kleine afwijkingen en variaties ontstaan. De kans vergroot ook dat er verschillende soorten ideeën of voorstellen op tafel komen, waarvan er een, of net de combinatie van een paar ideeën, heel vruchtbaar kan werken. Als mensen samenzitten, kunnen ze verderbouwen op mekaars inbreng. Zo ontstaat dan vaak een grote vernieuwing als optelsom van de kleine variaties van verschillende individuen.   Bovendien zijn vele hedendaagse problemen zo complex dat de inbreng van verschillende mensen (met verschillende voorkennis en ideeën) gewoonweg nodig is om ze op te lossen.

– Misvatting 4: Creativiteit is altijd positief. Mensen kunnen oneindig veel nieuwe ideeën bedenken, maar hoe waardevol ze zijn hangt af van waarvoor we ze gebruiken. Sommige ideeën bieden een oplossing voor een bepaalde groep mensen of voor een bepaald probleem, maar zijn helemaal niet geschikt voor andere mensen of problemen.  Creatief denken wordt in het leven heel vaak aangewakkerd door onze ontevredenheid met de bestaande gang van zaken. We willen iets oplossen, iets beter maken, iets verbeteren. We kunnen dan (samen) brainstormen en onze verbeelding de vrije loop maken, maar we moeten onze ideeën blijven aftoetsen aan de waarde die ze hebben voor het doel dat we voor ogen hebben. Zoals de wetenschapper Csikszentmihalyi het stelt: “Divergent thinking is not much use without the ability to tell a good idea from a bad one”.

–   Misvatting 5: Enkel creatieve leerkrachten kunnen de creativiteit van hun leerlingen stimuleren. Uit het bovenstaande is gebleken dat alle leerkrachten creatief zijn, en dat het vooral cruciaal is dat leerkrachten de openheid creëren voor hun leerlingen om creatief te denken en doen. Leerkrachten moeten geen beeldende kunstenaars of genieën zijn om de creativiteit van hun leerlingen aan te wakkeren. Maar als ze uitstralen dat ze geloven dat leerlingen met nieuwe ideeën op de proppen kunnen komen, dat hun creatief denken kan lonen, dat creativiteit in de geschiedenis van de mensheid al tot vele mooie en verbazingwekkende dingen heeft geleid, dat creativiteit ook in kleine dingen zit en kleine problemen kan oplossen, dan kan dat een groot verschil maken.

Nog meer ideeën? Vul maar aan….

P.S. Deze ideeën kunnen uitgevoerd worden door alle leerlingen, niet alleen door de ‘beste’, ‘meest creatieve’ of ‘meest getalenteerde’ leerlingen in de klas….