We horen het vaak: in het onderwijs van de 21^ste eeuw moet creativiteit een belangrijke plaats krijgen (zie ook de “visietekst duurzaam onderwijs”). Creatief denken kan mensen helpen om hun persoonlijke leven te verrijken, problemen op te lossen, nieuwe dingen te ontdekken en zich verder te ontwikkelen. En mooi meegenomen: creatief denken kan bijzonder bevrijdend, leuk en verrassend zijn.

Er bestaan echter veel misvattingen over creativiteit, en voor het onderwijs kan het behoorlijk bevrijdend zijn om die op te ruimen:

–  Misvatting 1: Creativiteit heeft met kunst (en dus met kunstopvoeding) te maken. Velen denken spontaan aan Picasso, Van Gogh, Mozart en Shakespeare als het woord ‘creativiteit’ valt.  Maar creativiteit uit zich niet alleen in de kunsten: het kan betrekking hebben op alle aspecten van het leven. Overal waar mensen nieuwe dingen doen met bestaande objecten (“kijk, mama, mijn haarspeld is nu een paperclip geworden”), een idee vanuit een andere hoek bekijken of bestaande ideeën op een nieuwe manier combineren, een probleem op een eigenwijze manier proberen op te lossen, een nieuw woord verzinnen (“kijk, mama, een paperspeld”), een nieuwe kleur of vorm aan iets geven, of een nieuwe of onverwachte beweging uitvoeren, is er sprake van creativiteit. In essentie gaat creativiteit om het loskomen van bestaande ideeën, praktijken, gebruiken, objecten. Een voorbeeld uit de transportsector: De “London tube map” is zo overzichtelijk en compact omdat de ontwerper Harry Beck in 1931 lichtelijk afweek van de exacte afstanden en exacte geografische ligging van de stations boven de grond, en zo tot een meer ordelijk ondergronds plan van de stad kwam.

– Misvatting 2: Creativiteit is een aangeboren talent, je kan het niet ontwikkelen. Uit de biografieën van zogenaamde creatieve genieën als Edison en John Lennon blijkt dat hun ‘uitvindingen’ het product zijn van kleine verschuivingen in denken en doen, en dat zij heel erg verderbouwden op de kennis en ideeën van anderen. Lennon en McCartney maakten gretig gebruik van de ritmes en songteksten van de vroege rock ’n roll, en bleven daarop zeven jaar lang slim en ongeremd variëren. En de gloeilamp? Edison was niet de enige die de gloeilamp uitvond: door de bestaande kennis van die tijd en vernieuwende ideeën van andere wetenschappers slim te gebruiken kwam ook bijvoorbeeld Joseph Swan in diezelfde periode tot de uitvinding van de gloeilamp, maar Edison was veel handiger in het bemachtigen en exploiteren van het patent, en in het creëren van grote netwerken voor gloeilampen waardoor grotere gebouwen en wijken konden verlicht worden. Met andere woorden: we moeten geen mythe maken van creativiteit. De magie van de creativiteit zit niet in het supertalent van een handvol genieën, maar in het grootse dat kan voortvloeien uit kleine afwijkingen, kleine variaties, kleine creaties. 

– Misvatting 3: Creativiteit is een individuele competentie. Edison kon zijn netwerk van gloeilampen maar uitbouwen dankzij de steun en hulp van een team van medewerkers. Creëren is vaak een kwestie van teamwerk. Dat is ook logisch: als je met zes mensen samenzit (zeker als dat mensen zijn met verschillende voorkennis en talenten), dan vergroot de kans dat er nieuwe ideeën, kleine afwijkingen en variaties ontstaan. De kans vergroot ook dat er verschillende soorten ideeën of voorstellen op tafel komen, waarvan er een, of net de combinatie van een paar ideeën, heel vruchtbaar kan werken. Als mensen samenzitten, kunnen ze verderbouwen op mekaars inbreng. Zo ontstaat dan vaak een grote vernieuwing als optelsom van de kleine variaties van verschillende individuen.   Bovendien zijn vele hedendaagse problemen zo complex dat de inbreng van verschillende mensen (met verschillende voorkennis en ideeën) gewoonweg nodig is om ze op te lossen.

– Misvatting 4: Creativiteit is altijd positief. Mensen kunnen oneindig veel nieuwe ideeën bedenken, maar hoe waardevol ze zijn hangt af van waarvoor we ze gebruiken. Sommige ideeën bieden een oplossing voor een bepaalde groep mensen of voor een bepaald probleem, maar zijn helemaal niet geschikt voor andere mensen of problemen.  Creatief denken wordt in het leven heel vaak aangewakkerd door onze ontevredenheid met de bestaande gang van zaken. We willen iets oplossen, iets beter maken, iets verbeteren. We kunnen dan (samen) brainstormen en onze verbeelding de vrije loop maken, maar we moeten onze ideeën blijven aftoetsen aan de waarde die ze hebben voor het doel dat we voor ogen hebben. Zoals de wetenschapper Csikszentmihalyi het stelt: “Divergent thinking is not much use without the ability to tell a good idea from a bad one”.

–   Misvatting 5: Enkel creatieve leerkrachten kunnen de creativiteit van hun leerlingen stimuleren. Uit het bovenstaande is gebleken dat alle leerkrachten creatief zijn, en dat het vooral cruciaal is dat leerkrachten de openheid creëren voor hun leerlingen om creatief te denken en doen. Leerkrachten moeten geen beeldende kunstenaars of genieën zijn om de creativiteit van hun leerlingen aan te wakkeren. Maar als ze uitstralen dat ze geloven dat leerlingen met nieuwe ideeën op de proppen kunnen komen, dat hun creatief denken kan lonen, dat creativiteit in de geschiedenis van de mensheid al tot vele mooie en verbazingwekkende dingen heeft geleid, dat creativiteit ook in kleine dingen zit en kleine problemen kan oplossen, dan kan dat een groot verschil maken.

Nog meer ideeën? Vul maar aan….

P.S. Deze ideeën kunnen uitgevoerd worden door alle leerlingen, niet alleen door de ‘beste’, ‘meest creatieve’ of ‘meest getalenteerde’ leerlingen in de klas….