Leerlingen van het middelbaar onderwijs gaan senioren bezoeken in rusthuizen en zorgcentra. Ze slaan een babbeltje, spelen spelletjes, maken een wandeling met de bewoners of leren hen werken met een tablet. Ze vertellen ondertussen niet enkel over zichzelf en de school, maar luisteren ook naar het verhaal van de bewoners. Hun ervaringen en verhalen brengen ze mee naar school om eruit te leren. Het is een voorbeeld van service learning, en het is in opmars in het Vlaams hoger en secundair onderwijs. Maaike Mottart (projectverantwoordelijke van het service-learning team van de KU Leuven) beantwoordt hieronder een aantal vragen.

Wat is service learning eigenlijk?

Service learning is een vorm van burgerschapsvorming die maatschappelijke dienstverlening verbindt met goed begeleide reflectie. Door de combinatie van praktische ervaringen in de buitenwereld, grondige reflectie en het leren van, door en samen met de gemeenschap, kunnen jongeren zich ontwikkelen tot kritische en verantwoordelijke burgers. Service learning is in Vlaanderen bekend geraakt via het hoger onderwijs, maar is in de VS en Latijns-Amerika ook sterk pedagogisch uitgewerkt voor middelbare scholen.

Wat en hoe leren leerlingen en studenten hieruit?

Leerlingen leren op drie verschillende vlakken: (vak)inhoudelijk, persoonlijk, en sociaal-maatschappelijk. In het voorbeeld van het rusthuis hebben de leerlingen waarschijnlijk in de lessen al kennisgemaakt met ideeën over vergrijzing, vereenzaming en de generatiekloof. Door hun buitenschoolse ervaring worden die vakinhouden levensecht. Verder hebben ze misschien stereotiepe persoonlijke beelden van ouderdom: wat vertelt hun buitenschoolse ervaring hen over deze ideeën? Moeten ze die persoonlijke ideeën misschien bijstellen? Kunnen de leerlingen nu ook vanuit het perspectief van een oudere persoon naar een aantal dingen kijken? Bovendien kunnen leerlingen ook creatief aan de slag gaan: hoe kan vereenzaming van ouderen tegengegaan worden? Wat zijn mogelijkheden in hun eigen wijk, dorp, stad? Hoe willen ze zelf oud worden? Dat voedt hun maatschappelijk engagement.

In service learning zit wederkerigheid vervat: jongeren leren oudere mensen bijvoorbeeld werken met een tablet, en daardoor leren ze over hen. Maar tegelijk leren de jongeren ook iets van en samen met hen, door aandachtig naar hun verhalen te luisteren of mee te stappen in hun leefwereld. Zo kan een wederzijdse waardering ontstaan of versterkt worden.

Hoe komt het leren concreet tot stand?

Om tot leren te komen is een proces van reflectie nodig: leerlingen gaan nadenken over concrete vragen die aansluiten bij de inhoudelijke, persoonlijke en sociaal-maatschappelijke doelstellingen. Wat is me opgevallen in het zorgcentrum? Wat heb ik gedacht en gevoeld? Wat is de band met wat we in de klas gezien hebben? Het is belangrijk dat dit proces goed begeleid wordt. Een ervaring kan immers heel leerrijk zijn, maar om er concreet uit te leren moeten de juiste vragen gesteld worden. Leerlingen kunnen hun reflecties verwerken in een logboek of fotoalbum en delen die met de begeleidende leerkracht. Reflecteren doen leerlingen niet enkel alleen, maar ook samen met hun klasgenoten. Een open en veilig klimaat voor discussie en uitwisseling met respect voor elkaar is daarvoor een basisvoorwaarde.

Kan je service learning in alle vakken en opleidingen integreren?

Service-learning moet niet per se tot één vak beperkt worden. Zo zijn er mooie voorbeelden van brede maatschappelijke thema’s (zoals armoede, milieu, geletterdheid, ouderdom, misdaad) die in verschillende vakken – of vakoverstijgend – uitgewerkt kunnen worden. Voorbeelden uit de VS geven aan hoe men leerlingen rond een bepaald thema interdisciplinair kan laten werken in lessen geschiedenis, Engels, economie, wiskunde… Uiteraard is er nood aan coördinatie van activiteiten en reflectie, die wel binnen een bepaald vak kan liggen.

Doen Vlaamse scholen dit al niet?

Veel middelbare (en lagere) scholen organiseren momenteel al maatschappelijke projecten en vrijwilligerswerk waarbij studenten zich buiten de schoolmuren begeven, maar vaak zonder reflectie en dus zonder koppeling aan het curriculum. Er is slechts een kleine ingreep vereist die de ervaring koppelt aan leerinhouden (inhoudelijk, persoonlijk, maatschappelijk) door middel van reflectie. Leerkrachten die met leerlingen reflecteren over maatschappelijke thema’s zouden deze oefening dan weer kunnen koppelen aan een praktische ervaring.

Service learning is een concrete manier om aan burgerschapsvorming te werken. Hierrond worden vandaag in Vlaanderen de eerste voorzichtige stappen gezet: service learning krijgt ook steeds meer aandacht in de lerarenopleiding en er starten een aantal pilootprojecten in enkele middelbare scholen vanaf volgend schooljaar.

Hoe begin je eraan?

Er bestaan reeds heel wat initiatieven aan middelbare scholen waarin een sociaal engagement en reflectie aan bod komen. Deze praktijken kunnen verder uitgediept worden tot service learning door scherp te stellen op drie vlakken: ‘dienen’ (is er een duidelijk maatschappelijk engagement?), ‘reflecteren’ (worden leerlingen begeleid in reflectie over de ervaring?) en ‘leren’ (worden ervaring en inhoud aan elkaar gekoppeld door middel van deze reflectie, waardoor leerlingen op inhoudelijk, persoonlijk en maatschappelijk vlak leren?). Dit kan door een enkele leerkracht of een team van leerkrachten getrokken worden. Indien er ruimte en voldoende ‘goesting’ is, kan er eventueel een nieuw service-learning vak, project of onderdeel uit de grond gestampt worden. Hoe dit uitgewerkt wordt zal in elke school verschillen, maar de kern blijft dezelfde: een werkvorm waarin ‘dienen’, ‘reflecteren’ en ‘leren’ centraal staan, en waarin jongeren burgerschap ontdekken en ‘doen’.

Waar kunnen geïnteresseerde scholen meer informatie krijgen?

Voor algemene informatie over service learning (voornamelijk binnen het hoger onderwijs) kan je terecht op de website van de KU Leuven: www.kuleuven.be/onderwijs/sl

Voor concrete voorbeelden van service-learning in het middelbaar onderwijs in de Verenigde Staten (breder K12) kan terecht op https://gsn.nylc.org/  en meer specifiek voor concrete voorbeelden en bronnen via de databank https://gsn.nylc.org/clearinghouse.

Een voorbeeld van een interdisciplinaire benadering waarin verschillende vakken betrokken worden op een thema kan je via deze link vinden.

Met dank aan Maaike Mottart (KU Leuven)!